Western Visayas

1.) Panaghoy Sang Ginahandos Nga Palpal

ni Juanito C. Marcella

“Ina ang gindalikat ko sa pagkari, Tyo Danoy,” hingapos ni Mr. Tante.
Wala makahulag si Tyo Danoy matapos mapahayag sa iya ni Mr. Tante ang ginkari sini sa Tapaslong. Didto sa mahanayap nga kauyaparan nalansang ang iya panulok. May ginapamatyagan si Tyo Danoy. May ginaisip-isip. Subong sang ginaaninaw niya ang iya paggahit sang kabakibakian sa tunga sang makahililo nga init sang adlaw. Subong sang ginapanan-aw niya ang iya kaugalingon nga nagapahaumhaom sang dalagku nga mga palpal sa pagpadaku sang mayor nga kahon agod masudlan sang madamu nga tubi ang uyapad-punongon agod mahapos ang pagtalauma. Subong sang mabatian niya ang iya paghiyaw sa mga karabaw samtang nagapalatak sia sang suong-suong sang punongan. Gin-usikan niya sing kabudlay, panahon kag kuarta ang pagpauswag sang uyapad ng iya ginaagsahan sa pagtuo nga kutob may luyag sia sa pag-uma, sia man gihapon ang pauyaton ni Atty. Emilio Gazan.

Kag karon, ari si Mr. Tante nga ginpakari kuno sang mananabang agod pahibal-on sia nga ang duta nga malapit na sa duha ka pulo ka tuig nga pag-agsa niya pagakuhaon na sa iya.
Lumisu si Tyo Danoy kag tulokon si Mr. Tante nga nagapungku sa unutdan nga lawas sang lubi. Sa iya man napansal ang panulok ni Mr. Tante. Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok. Indi sia makatulok sing tadlong sa tao nga ginsugu sang iya agalon. Daw ginasuyop sang alimatok ang iya kasingkasing.
Malapitlapit na matuod sa duha ka pulo ka tuig sang pag-uyat ni Tyo Danoy sang duta ni Abogado Emilio Gazan. Ulitao pa lamang si Tyo Danoy sang buslan niya ang nagbalatian niya nga amay nga amo ang nagauma sang buhi pa ang amay ni Emilio nga si Don Lucas. Napatay si Don Lucas sang panahon sang inaway. Sang pahatpahaton sang mga kabataan sang Don ang pagkabutang sini, ang kadutaan sa Tapaslong sang Don nahulog sa kamot ni Emilio.
“Ina ang pagbuot ni Toto Miling,” liwag nga humambal si Mr. Tante sang wala man lamang naggiho si Tyo Danoy. “Ginakasubu ko nga ginakuha niya ang duta sa imo.”
Wala na sa nagapugati nga tubi sang punongan ang panulok ni Tyo Danoy. Didto napatuhoy ang iya panulok sa malayu nga bakulod – ang bakulod sang Malunoy. Subong sang ginasunod sang iya panulok ang isa ka tao nga nagatibong sang isa man ka tao – sia ato. Ginatibong niya si Don Lucas kon diin man nga lugar nga luyag sang Don ebakwitan kong mabalitaan nila nga may nagapatrolya nga mga Hapones. Pagabot nila sa ligwin nga kulokatamnan, mahimu sia sing payag-payag agod pahuwayan sang tigulang nga agalon.
“Nahibaloan ko nga masakit sa buot mo ang pagbiya sina nga punong,” liwat nga hambal ni Mr. Tante.
Ang tingog ni Mr. Tante may kahinay kag kapung-awon nga kadalomon sa palamatin-an ni Tyo Danoy. Apang indi tingog ni Mr. Tante ang sumoklip sa iya kalawasan. Tingog ni Don Lucas ang ginaaningal sang palamatin-an.
“Danoy,” indi pa niya malipatan ang malagway nga paningog sang mabuot nga agalon, “madamu na ang nabulig mo sa akon. Ikaw pa lamang ang umalagsa ko nga nakabulig sa akon sing indi natuksan sang pasalamat. Sugod karon nga tuig tubtob sa ikap-at nga ani, indi ko pagkuhaon ang akon bahin sa imo patubas. Kag, Danoy, basi indi na ako magdugay, indi mo pagpabayaan si Toto mo Meling. Bata pa sia, Danoy.”
Kahaponanon yadto nga ang tigulang nag-aha sa iya nga ubayan niya sa pagpamasyar sini sa diutay ng pukatod sa luyo sang ila ebakwitan sa Malunoy. Pirme na sadto ginaatake sang ginadaladala nga balatian si Don Lucas. Ayhan may panalagna ang tigulang nga nakahambal sa iya sing subong. Kag madangtan pila pa kasemana, nabugtuan ini sing ginahawa sa iya katulogon.
Sa kasubu sang mga tinaga nga ato sang Don, wala man niya mapunggi ang pagmiha sang iya mga mata. Indi man niya malimtan ang iya ginsabat sa maluya na nga agalon.
“Tumanon ko ang imo bilin, ‘To Lucas. Indi ka magpangduhaduha.”
“Umhon mo sing maayo ang uyapad, Danoy. Kutob may luyag ka sa pag-uma sina nga duta indi ko ina pagkuhaon sa imo,” dugang pa sadto sang Don.
Apang madugay na yadto. 1944 pa yadto ginmitlang sang iya agalon. Karon 1960 na. Napulo’g anom na ka tuig ang nakaligad. Patay na si Don Lucas. Madugay na nga nagpuas ang giera. Madamu na nga mga kabalhin ang nagtuhaw sa kalibutan. Madamu nga pagbalhin sang pagsinalayo kag pagtamdanay sang mga tao. Si Emilio nga bag-o pa lamang sadto nakasal, karon madamu na sing kabataan kag labi nga nag-uswag ang pangabuhi.
Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok sa bakulod sang Malunoy kag lingian si Mr. Tante. Indi niya mabuka ang iya mga bibig. Katulad sang natahi ang mga ini. Madamu ang inogsabat niya kay Mr. Tante. Apang ang mga tinaga daw sa pagkasapnot mitlangon nga indi magdalhag sa iya dila. Karon pa sia makabatyag sing pagpalaminhod sang iya mga tuhod. Tigulang nag id bala sia nga indi na makasangkol sa pagtrabaho kon ngaa ginakuha na sa iya ang iya kinauma?
Apang indi pa sia tigulang kon edad sang pagkatigulang ang pagahambalan. Kag indi man sia maluya. Matig-a pa ang iya mga braso. Sa kalim-an kag duha ka tuig, indi pa sia masiling nga tigulang na agod mag-untat sa dinak-an nga palangabuhian. Ginbun-ag sia sa trabaho, nagdaku sa trabaho kag nahanda na niya ang iya kaugalingon nga manigulang sa trabaho.
Kag karon ari si Mr. Tante nga ginsugu ni Emilio agod magbalita sa iya nga ginakuha na ang ginatalauma niya nga uyapad. Malayu nag id matuod ang napulo’g anom ka tuig agod magbaylo ang kalibutan; ang pag-tamdanay sang mga tao; ang panghunahuna sang mga tao. A, kon buhi pa lang si Don Lucas. Lain na gid man matuod kon kabataan na ang nagadumala sang pagkabutang sang ila mga ginikanan. May ara nga nakasunod sa panimuot sang ila mga ginikanan apang may ara man nga ginabag-o ang daan nga pagtamdanay.
Isa ka hilaw nga yumu ang kumawas sa mga bibig ni Tyo Danoy sang magsugat-anay ang ila panulok ni Mr. Tante.
“Nahibaloan ko nga nanginmahal na sa imo ina nga punongan, Tyo Danoy,” pulong ni Mr. Tante.
Nanginmahal?
Mahal matuod. Sabton kuntani ni Tyo Danoy si Mr. Tante nga indi lamang nanginmahal sa iya ang punongan kundi nanginkatulad na sang iya kinabuhi, apang sumoklip sa iya handurawan ang mga nagliligad kag subong sang ulit nga indi man gihapon tingog ni Mr. Tante ang iya nabatian kundi tingog ni Toto niya Miling sang mga duha pa lamang ka tuig ang nagligad.
“Mahal gid man ni Tyo Danoy ang punongan,” hambal sadto ni Emilio sang magpa-Tapaslong ang agalon sa pagtambong sang pagbahinay nila sang iya patubas. “Kon may umalagsa si Papa diri sa Tapaslong nga may kahamuot sa ginaagsahan nga duta, wala na sing liwan kundi si Tyo Danoy.”
Ka gang iya nasabat kay Emilio? “Nagatakang-takang pa lang ako, Toto Meling, ginapaligos ko na ang tubi sang uyapad nga ini,” may pagpabugal man nga balos niya.
Apang karon, yadto nga pagdayaw ni Emilio sa iya; yadtong iya man kakunyag sa pagpabutyag sang iya kahamuot sa pag-uma; yadtong malabukid nga pagsalig; yadtong matalunsay nga paghangpanay nila, nangin-isa na lamang karon ka hulonihon sang iya panumdoman. Indi niya mahibaloan kon nga hinali lamang ginapakuha ang uyapad nga iya ginatalauma. May nahimu ayhan sia nga sayop kay Emilio?
Anhon man ni Tyo Danoy sing panumdom kon ano ang iya nahimu nga sayop, wala gid sia sing may napulotan. Sa pagbahinay ayhan sang ani ang ginhalinan? Apang tampad sia katama nga umalagsa. Subong man sang pagtamod kang pagtahod niya sa napatay nga Don ang ginpatuhoy niya kay Emilio. Ngaa ayhan? May nasaklawan ayhan si Emilio sa iya mga gawi? Apang ano man ang isugu sa iya ni Emilio sang wala pa makabalik sa siyudad ang agalon, wala man niya ginalapas.
“May ipadala kuno sia diri nga magabulos sa imo, Tyo Danoy,” pabutyag liwat ni Mr. Tante. “Ambot kon sin-o. Wala ni Toto Meling pag-isugid sa akon. Siling niya, pahibal-on ko lang ikaw nga ginakuha na niya ang ginauma mo nga duta.”
“Nakibot gid ako sa sining hinali nga pamat-od ni Toto Meling,” napautwas gid man ni Tyo Danoy sang ulihi. “Sang panahon sang okupasyon, diri sila sa Tapaslong nag-ebakwit. Buhi pa sadto si ‘To Lucas, ang amay bala ni ‘To Meling? Palangga gid ako sadto nga tigulang. Man nakasiling pa gain sia sa akon nga basta luyag ko sa gihapon ang magpanguma, ako gihapon ang pauyaton niya sining punongan. Ako man gain sina ang nagpadaku sang kahon. Wala ina ginapatubii sang buslan ko si Tatay. Apang daw indi gid mapapas ang mga bakibaki kon indi matineran sang tubi, gain ginpunong ko. Makalima ko padagyawan ang pagpadaku sang mayor nga kahon.
“Sang buhaton sang mga Hapones nga garison ang San Juan, nabakante ang amon mga uyapad sa sagi lang panagu. Sobrahan man abi ka nerbiyuso kay ‘To Lucas, bangod ayhan kay tigulang na sia. Halos wala ako sing pahuway sa pagtibong sa iya. Nakapahuway-huway lang ako sang makahimu ako sing ebakwitan nila didto sa Malunoy. Inabtan kami sing gutom. Ang iban nga nakatanom wala man abi makapulos sang ila humay kay pilipigon pa lang gain ginabantayan na sang mga gerilya, ara pa ang mga sedese ni Confesor nga sobra pa ka bangis sa mga gerilya.
“Agod nga mabuhi kami, nakapanglat-as ako sa Maindang kag Agtugas sa pagpamaylobaylo sing palay kag mais para sa panimalay ni ‘To Lucas. Nakalambot man ako sa Talangban sa pagbolante sing uga, balingon, kag ginamos nga ginabakal ko sa Caguyuman. Ang maganansya ko akong ginadalawat sing bugas para lang kanday Toto Meling nga bisan tuman na sa amon ka pigado pislian gihapon sa pagkaon. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkuta lang si Toto Meling.”
“Indi gali hamak ang pagbulig mo sa ila, Tyo Danoy?”
“A, mabudlay na ang magsagi sugid, Mr. Tante. Indi lang kay pagbulig ang ginpatungod ko sa ila kundi pag-unong gid. Pamangkota lang si Toto Meling. Makasugid ina sia, labi na sang mapatay si ‘To Lucas. Sin-o abi ang dalaganan ni Toto Meling kay sa akon sia ginbilin sang tigulang? Sus, daw akon kaugalingon nga anak ang pagkabig k okay Toto Meling. Isa pa, agalon ko sia. Wala sila sing umalagsa diri sa Tapaslong nga nakaunong sa ila subong sang akon pag-unong. Kalabanan sang mga tinao ni ‘To Lucas nag-upod sa guban sang mga gerilya. Maupod man kuntani ako apang nagapang-ulikid ako kanday Toto Meling.”
“Karon ko lang ina mahibaloan. May kabataan ka man, Tyo Danoy?”
“Apat tanan, Mr. Tante. May pangabuhi na ang tatlo. Ang kinagot na lang ang ari sa amon. Ang duha didto sa Mindanao nagpasimpalad ka gang kamagulangan ari diri sa banwa. Nagkulokandidato gani sang nagligad nga piniliay apang wala man makalusot. Si Amboy, ang daan nga Mayor, ang napilian liwat.”
“May diutay man siguro nga ikasarang ang anak mo nga nagkandidato.”
“Kon pagkabutang ang luyag mo hambalon, Mr. Tante, walawala man inang anak ko nga nagkandidato. Ahaw gid lamang nga pasimpalad kag laway ang ginpangapital sina. Indi gid man kuntani sia magsugbo kay nahibaloan niya ang mga gumontang sang isa ka kandidato, labi na sa karon nga mga panahon nga pilak ang kinahanglan. Apang ginsagi gid sia pilit sang iya mga abyan. Man inang anak ko, numero uno nga konsehal sang nagligad pa gid nga piniliay, ti kay daw nag-ginumon-gumon bala ang mga isyo sang duha ka partido diri sa amon, hanti nadala sia sa uloulo sang iya mga dumalampig.”
“Pero makabuligbulig man sia siguro sa inyo?”
“Bulig? Ngaa indi? Makakaon kami sa ila, ngaa indi? Apang mabaskog pa ako kag si asawahon ko indi gusto nga maglumon kami sa amon mga anak. Makasarang pa man ako magtrabaho. Isa pa, may anak pa kami nga ginasakdag.”
“May iban man siguro diri nga duta nga sarang mo maagsahan?”
“Mabudlayan ka na makakita, Mr. Tante. Ang mga kadutaan diri lunsay naman may nagauma. Kag mabudlay ang magbaylo sing agalon. Si Toto Meling halos sunado ko na ang iya sina pamatasan. Lima ka tuig kapin ang pag-updanay namon sina diri sa Tapaslong. Nahibaloan ko ang indi niya naluyagan.”
“Labay man ang akon, ano ang partido sang anak mo nga nagkandidato?”
“Independyante, Mr. Tante. Indi man abi sia makasal-ot sa LP kag sa NP kay pulos naman may mga kandidato.”
“Wala bala sia magpalapit kay Toto Meling sang iya pagkandidato?”
“Sa nahibaloan ko, wala, Mr. Tante. Nahuya kuno sia magpangayu sing bulig kayo to Meling. Isa pa, nahibaloan namon nga indi interesado si Toto Meling sa politika.”
“Kon amo wala ka gali makahibalo nga interesado si Toto Meling sa inyo diri politika?”
“Wala gid, Mr. Tante. Didto man abi sila sa siyudad. Kag wala gid sia makadughu diri sang panahon sang kampanya kay kisera nga nakapamasyar lang sia diri, indi mahimu nga indi niya mabuligan ang anak ko bisan sa moral na lamang.”
“Kon amo wala ka gali makahibalo nga NP si Toto Meling?”
“Ina ang kamatuoran, Mr. Tante. Apang ngaa napamangkot mo ina?”
“Wala man, a.”
“Kon parte sa pagkandidato sang anak ko, ti, ano gid kon Independyante sia? Kag kon parte sa LP nga Mayor, mayo man ang pagpalakat ni Amboy sang banwa. Kon ginhambalan lang ako ni Toto Meling nga NP sia, bisan pa nga kandidato ang anak ko, mabulig ako sa kandidato ni Toto Meling. Kag piliton ko gid ang akon anak sa pagpaiway. Man agalon ko si Toto Meling.”
Nagdulog sa paghambal si Tyo Danoy kag tumangla sa piliwpiliwan sang kawayan nga subong sang may nakita nga wala niya ginalaomi nga makit-an. Nang-ulong-ulong sia kag magpadayon.
“Kon ang buot mo ipahangop sa akon nga ginakuha ni Toto Meling ang iya duta bangod sa politika, daw sa malayu nga ina ang kabangdanan.” Luyag ni Tyo Danoy nga hinakpan ang natup-an sang iya kaisipan. “Kapin sa lima ka tuig ang pag-uporay naming ni Toto Meling diri sa Tapaslong kag suando ko ang iya pamatasan. Indi sia mahuyogon sa politika. Napat-od ko ina.”
“Wala ka gali makahibalo nga si Toto Meling ang mapag-on nga nagsuprotar sang kandidato sang NP sa pagkameyor diri?”
Bumilog ang mga mata ni Tyo Danoy nga nakatulok kay Mr. Tante. Ari na ang kamatuoran sang sayop niya nga pagtuo. Aw indi sia makapati. Apang kon matuod ang hinambal ni Mr. Tante? Kag daw wala nagalimbong si Mr. Tante.
Nakapang-ulong-ulong si Tyo Danoy. “Wala gid ako makahibalo, Mr. Tante,” tuaw niya. “Sa nasiling ko na, kon nahibaloan ko lang, nakabulig kuntani ako kampanya kay Simeon. Si Simeon ang kandidato sang NP sa pagkamayor diri. Nagakilalahay kami sing mayo ni Simeon. Nagpalapit man gain sia sa akon kag gin-aha nga buligan ko sia sa pagpaisol sang akon anak. Apang ginbalibaran ko sia. Siling ko, parte dira, wala ako sing mahimu sa akon anak. Anak ko matuod, apang indi ko mapunggan ang iya mga handom sa kabuhi. Siling k okay Simeon, pagpasayloha lang anay kami sa karon nga hugada kay ti, daw kalaw-ay man nga magsumponganay kami sang akon anak. Sa pagkamatuod, si Simeon indi liway sa panimalay sang asawa sang akon anak. Magpakaduha ina sila. Kon ginsugiran lang kuntani ako ni Simeon, bisan indi na ni Toto Meling, ayhan may nahimu gid man ako nga mga tikang. Apang wala gid. Kag daw si kon sin-o man abi ako nga magpabutyag sang akon pilosopiya sa iya? Kon nahibaloan ko lang, bisan nga magpadayon man sa pagkandidato ang anak ko, sa kandidato ni Toto Meling ako mabulig. Man agalon ko si Toto. Lima ka tuig kapin ang pag-uporay namon diri sa Tapaslong kag suando ko gid ang pamatasan niya. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Sang panahon sang okupasyon, nakaabot gani ako sa Talangban sa pagpangita sing idalawat ko sing bugas agod itil-og sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang si Toto Meling. Ang pag-unong ko sa ila panimalay sadtong buhi pa si ‘To Lucas nga iya amay wala sing kapin kag kulang. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Wala gani ako mag-entra sa gerilya sadto kay nabalaka ako sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling.”
Sa kahimtangan sang pagbalikbalik sang halambalanon ni Tyo Danoy, wala makapadugay si Mr. Tante. Sia man nakabatyag sing kahanuklog sa tigulang. Matapos niya mapaalinton ang iban pa nga gintugon sa iya ni Emilio, dayon niya paalam.
“Diri ka na lang panyaga, Mr. Tante,” panghawid ni Tyo Danoy. “Maudtohan ka gid sini kag makalambot sa banwa. Ato, ginsakop na ikaw sang asawahon ko sang panyaga. Indi ka magpangalag-ag. Amo sina kami diri. Ginasakop sa pagkaon ang bisita.”
Wala magpahawid si Mr. Tante. “Paabota lang ang magabulos sa imo sun okay Toto Meling,” hambal ni Mr. Tante.
“Kon ina ang pagbuot ni Toto Meling, sia ang masunod. Man agalon ko sia,” sabat ni Tyo Danoy nga nagadukuan. “Ano man ang naakigan niya a akon, ikaw na lang ang mahibalo magpamangkot sa iya.”
Sang wala magsabat si Mr. Tante: “Indi punongan ining ulomhan nila sang una,” padayon ni Tyo Danoy nga ginakahigkahig sang iya tudlu ang ulandi nga buot masaka sa kumalagko sang iya tiil. “Ginpadaku ko ang mayor nga kahon sang buslan ko si Tatay. Makalima ko padagyawan ang pagpataas sang kahon. Ang mga palpal dira didto ko pa ginkuha sa Kapangsuran. Sadtong panahon sang inaway, diin man maebakwit si ‘To Lucas, sa akon abaga sia nagasakay. Indi man abi magsakay ang tigulang sa karabaw kay naganguotngot ang iya balikawang kon tuman ang pagbika. Kon sa karosa maundag man.
“Sang pagtigulotom, sanglit wala kami makatanom, nakalambot ako sa Caguyuman sa pagbakal sing uga, balingon, kag ginamos, kag ibolante sa Talangban. Isa ka adlaw kag isa ka gab-I nga lakat. Bagtas pa ako. Mainit ang dalanon. Kon pigaw ang makita ko sa Talangban, ginalahos ko pa ang akon inogbaligya sa Alabidhan. Ang maganansya ko akon ginadalawat sing bugas apra sa panimalay nanday Toto.!”
Wala na pagtaposa ni Tyo Danoy ang paghambal sang mahayaw niya ang iya ulo. Nakatalikod na gali sa Mr. Tante.
Lumisu si Tyo Danoy kag pasalabaran sang iya panulok ang nagapugati nga tubi sang punongan. Didto sa may tunga nayon sa ginalutawan sang manipis nga bungalon, nakita niya ang paglagsanay sang duha ka dalimanok.
Lima ka tuig kapin, sal-ot sang iya hunahuna, ang pag-uporay namon ni Toto Meling diri sa Tapaslong. Kahibalo ako nga wala sing huyog sa politika si Toto Meling. Indi mahimu nga kuhaon ni Toto Meling ang iya duta bangod lamang kay nagkandidato ang akon anak batok sa iya partido. Kon ginpahibalo lang kuntani ako ni Toto Meling nga si Simeon ang iya kandidato.
Diri dumolog ang handurawon ni Tyo Danoy sang mapantag sa iya panulok ang isa ka tao nga nagahan-os sang maso sa palpal. Hubad ang tao kag nagapuroy lamang. Bation sa ginahamtangan niya ang lanog sang pagtupa sang maso sa punta sang palpal. Apang tuhay nga huni sang lanog ang iya nabatian-daw taghoy ini samtang nagapanglusot-lusot sa mga kakawayanan.

2.) The Datto Somacuel

compiled by Clara Kern Baylis

Datto Somacuel was one of the seven chiefs who, coming from Borneo many years before the Spaniards conquered these islands, settled the
Island of Panay. He lived in Sinaragan, a town near San Joaquin, in the southern part of Iloilo Province. His wife’s name was Capinangan.
Somacuel went every morning to the seashore to watch his slaves fish with the sinchoro, or net. One day they caught many fishes, and Somacuel commanded them:–
“Spread the fish to dry, and take care that the crows do not eat them up.”
A slave answered: “Sir, if your treasure inside the house is stolen by the crows, how do you expect those out of doors to be kept safe?” This was said with a certain intonation that made Somacuel conjecture that there was a hidden meaning in it.

“What do you mean by that?” he asked.
“Sir, I have to inform you of something that I should have told you
long ago. Do not reprove me if I have been backward in telling you
of the injury done you by your wife. It was due to my desire to get
complete proofs of the truth of my statement.”
“End at once your tedious narrative!” said the datto, “What did my
wife do?”
“Sir,” answered the slave, “she deceives you shamefully. She loves
Gorong-Gorong, who is at this very moment in your house jesting at
your absence.”
“Alas!” said Somacuel, “if this be true he shall pay well for his
boldness.”
The chief hurried home, intending to surprise the offenders. He carried
a fish called ampahan in a bamboo tube full of water, going around by
a secret way, so as not to be seen. On reaching home he went up into
the attic to observe what was going on, and found that his informant
had told the truth.
Gorong-Gorong and Capinangan were engaged in an affectionate
dialogue. Involuntarily Somacuel spilled some of the water down, and,
fearing that he would be discovered, seized a spear that was hidden
in the attic and, dropping it down, dexterously ran Gorong-Gorong
through the body, killing him instantly.
“Oh, Diva!” exclaimed Capinangan, kneeling beside the inert corpse,
“How shall I be able to take it away without being discovered by
Somacuel?”
Somacuel, who had not been seen at all, stayed quietly above, watching
what Capinangan would do. Capinangan did not suspect that her husband was there, as he usually did not come home before nightfall.
She tried to take the corpse out for burial, but could not carry the heavy body of her unfortunate lover. She must conceal it in some way, and it was dangerous for her to call for aid, lest she might be betrayed
to her husband. So she took a knife and cut the body into pieces so that she could take them out and bury them under the house.
After this task was done she managed to wash the blood up. She
became tranquil for a moment, believing she would never be
discovered. Somacuel, however, had observed all, and he formed a
plan for punishing his wife as she deserved. When everything seemed
to be calm he crept down, doing his best not to be seen. At the door
he called his wife by name.
Capinangan was afraid, but concealed her
fear with a smile.
“Capinangan,” said her husband, “cut this fish in
pieces and cook it for me.”
Capinangan was astonished at this command, because she had never before been treated in this way. They had many slaves to perform such tasks.
“You know I cannot,” she said.
“Why not?” asked her husband.
“Because I have never learned how to cut a fish in pieces nor to cook
it,” she replied.
“I am astonished that you don’t know how to cut, after seeing that
cutting is your favorite occupation,” said Somacuel.
Capinangan then did not doubt that her husband knew what she had done, so she did as he had bidden.
When dinner was ready the husband and wife ate it, but without speaking to each other. After the meal, Somacuel told his wife that he had seen all and should punish her severely. Capinangan said nothing. A
guilty person has no argument with which to defend himself. Somacuel
ordered his servants to throw Capinangan into the sea.
At that time the chief’s will was law. Neither pleadings nor tears softened his hard heart, and Capinangan was carried down to the sea and thrown in.
Time passed by; Somacuel each day grew sadder and gloomier. He would
have been willing now to forgive his wife, but it was too late.
He said to his slaves: “Prepare a banca for me, that I may sail from
place to place to amuse myself.”
So one pleasant morning a banca sailed from Sinaragan, going
southward. Somacuel did not intend to go to any definite place, but drifted at the mercy of wind and current. He amused himself by singing during the voyage.
One day the crew descried land at a distance. “Sir,” they said,
“that land is Cagayan. Let us go there to get oysters and crane’s eggs.” To this their master agreed, and upon anchoring off the coast he prepared to visit the place.
Oh, what astonishment he felt, as he saw, peeping out of the window of
a house, a woman whose appearance resembled in great measure that of Capinangan! He would have run to embrace her, had he not remembered that Capinangan was dead. He was informed that the woman was named Aloyan. He began to pay court to her, and in a few weeks she became his wife.
Somacuel was happy, for his wife was very affectionate. Aloyan, on her part, did not doubt that her husband loved her sincerely, so she said to him:
“My dear Somacuel, I will no longer deceive you. I am the very woman whom you caused to be thrown into the sea. I am Capinangan. I clung to a log in the water and was carried to this place, where I have lived ever since.”
“Oh,” said Somacuel, “pardon me for the harshness with which I meant to punish you.”
“Let us forget what is passed,” said Capinangan. “I deserved it, after all.”
So they returned to Sinaragan, where they lived together happily for many years.

3.) It Rained Saturday Afternoon 

by Antonio Gabila

It rained at three Saturday afternoon. And we looked at the sky as if it could not be true, at the slanting rain that fell in steady streams, at the earth getting first moist, then sticky, then watery.

We could not resign our self to the fact that it should rain on Saturday. Why Saturday of all days? Why not Monday and the other weekdays? Any day but Saturday – and Sunday also, that is.

All the week, week after week, we work in close, stuffy offices from early morning until late in the afternoon, except that promptly at half past twelve every Saturday there comes a break in the routine, after which we do not have to enter our close world again until the following Monday morning at seven-thirty.

On Saturday mornings our smiles are wider and last longer, our greetings are cheerier. For at the back of every workers mind is the thought that he may have that afternoon all to himself, to do with as he pleases.

To some of us, Saturday afternoon always means a rectangular court of clay with white lime markings, rackets, and balls about as big as a little boy’s fist. On the court one can swing one’s arm about and not be afraid of hitting something, and after five-and-a-half days inside an office, you feel this is more important than anything else in the world. Stepping lively on a marked court on Saturday or Sunday afternoons, we forget about our close, dim offices with their wall clocks that never seem to move at all, and about the things one has to do, about work.

But it rained at three. Saturday.

And why should it rained on Saturday, and at three o’clock, when we always feel that Saturday just begins, and with, in fact, the best part of the afternoon yet to be. At three one plays his best game because it is neither too warm nor too chilly.

Some of us had played only a set or, at most, two, while the others just arriving. We all always say we have not really played until the third set. And here it was raining at three, raining so heavily that even the most hopeful among us, looking up, could only shake our heads seeing how black the whole sky looked. It rained so heavily that shortly the clay court, just before so hard and smooth, was sticky with mud and water, the white lime markings becoming indistinct and finally disappearing altogether.

We picked up our things disgustedly, taking care the rain did not wet the delicate guts of the rackets, and made haste to the nearest shelter, a low concrete bodega beside the town presidencia.

The rain made puddles at our feet in no time as we stood under the overhanging edge of the concrete roof. The puddles grew and became little running streams that twisted about in their tiny tortuous courses to reach the nearest deeper hollows which, when filled, became miniature lakes. We drew gingerly back against the bodega wall as the miniature rivers threatened out shod feet. Over the edge of the roof above us fell a thick, transparent curtain of rain. We were trapped, but we were six and company made the trap less tragic.

We raised our eyes finally from our hypnotic regard of the water at our feet to look into four cells on that side of the presidencia whose barred windows stared down at us, looking very much like caves in the sheer cliff that was the presidencia’s austere wall. The barred windows did not surprise us, for we had long known they were there. Nor did the old, ugly, vicious faces caged in them: are realized they ought to be there too. Only when we looked into the last cell and saw there a young face, not so much vicious as mischievous in a childlike way, were we taken aback.

The boy, he could not be over eighteen, had no clothes on: even when he stood on the floor of the cell, we knew he was without covering because the slightly lighter skin below the waist showed above the ledge of the low, barred window.

“My God, that boy’s crazy!”

The boy was so obviously that, without anyone saying so, that I turned around to look at the speaker. And yet I knew we were all alike: we did not understand such things. I wanted to ask someone what could have caused such a thing, why that youth should come to be in this cell, stripped of clothes and shame, and keep on singing and posturing, I wanted to ask how people come to lose hold of reality and what goes on in the mind of one like that boy of no more than eighteen, but I realized we, toiling in close, musty offices, would know nothing of such things.

“You are my sugar plum…” The mad boy’s singing could be heard above the crash of heavy rain.

In the other cells, the vicious faces were momentarily still, listening, their ugly faces intent and looking now less vicious, as if they too were trying to divine perhaps how one became like his boy.

“Why do people become crazy?”, I finally asked a young fellow who once worked in a physician’s office-but who played a poor game of tennis.

“Many causes. Love for instance.”

“You are my sugar plum…” Perhaps the boy loved deeply and futilely. He may have thought the girl was everything the world could hold for him; and yet the girl thought nothing of him. Such things happen.

The boy has suddenly climbed up into the upper one of two bunks affixed to one side of a wall of his cell, leaping full upon it in all his uncovered state, and smiling down upon us, baring white, even teeth in an expression that must have been one of geniality in a day now gone.

“You may not be an angel…” he broke forth, swaying his body and looking up every time he said “angel.” After one song, there would always be another, as if he wanted us to know that this repertoire of song was not by far exhausted, crooning in that soft voice of his as if he were addressing his song to someone he held so near him he did not have to raise his voice to be heard.

The boy had a good figure, with slight, shapely muscles, and seemed so healthy an animal that one could hardly believe he had lost his mind. The unseemliness of his unconscious behavior was all the more pitiful because of his splendid figure.

“Don’t take away my dreams…” Now why does he sing that?

They say madness is a thick fog; losing your mind is like losing your bearings in the dark: you believe you are doing the perfectly correct thing not knowing that it is far from what you think. That must explain the boy, his stripped state, his crooning, his friendly and shameless grin which God knows he couldn’t help.

“Don’t take away my dreams…” Just why had that crazy youth hit upon that piece? Was there a reason? For madness too is like being a child again, playing again in that dream world man loses as he grows up. Times there are in a man’s mature years when he regrets that loss.

This boy, suddenly grown a youth, had asked to be taken back to that world and had been granted his desire. Now he had what he wanted, nobody could take away his dreams, nobody tear the toys out of his hands, and nobody come to him and strikes him. For a mad boy is always a child with dreams…

The rain had stopped, we realized with a start. We looked about us vaguely: even had it been possible for us to play again, I doubt if we would have. A little while before we had thought we were the most unlucky of humans: but after what we had seen we hardly knew what to think.

We stepped forth from our shelter and walked through the wet grass until we hit the hard pavement, when we broke into a brisker gait, not one of us brave enough for one backward glance at the body whom we could still hear singing about dreams that no one please must take away from him.